Dirck Volkertsz Coornhert (Amsterdam, 1522 - Gouda, 1590)

thumb_Dirck-Volkertsz-CoornhertCoornhert, was hij een rationalist, een spiritualist, een libertijn, een mysticus? Ondanks de vele kanten van Coornhert: graveur, dichter, vertaler, ethicus, politiek activist is er een consquente lijn te zien in zijn optreden en denken. Deze lijn lijkt al jong aanwezig, maar ontplooit zich steeds verder tegen de achtergrond van de religieuze en politieke conflicten van zijn tijd. Het is de begintijd van de Opstand der Nederlanden tegen de Spanjaarden en vooral tegen de Inquisitie. En de tijd van de vorming van een nieuwe staat. Zijn duidelijke stellingname in religieuze, staatkundige en levensbeschouwelijke kwesties roept weerstand op; later zal men hem vooral in de arminiaanse hoek plaatsen. Veel van zijn ideeën komen terug in het werk van Spinoza (Amsterdam, 1632 - Den Haag,1677).

LEVENSLOOP (op basis van 'D. V. Coornhert: Dwars, maar recht' uit 1989)   

1522 Coornhert is geboren uit welgestelde kartholieke ouders (vader lakenkoopman; moeder van rijke komaf), die vlakbij de Oude kerk woonden in de Warmoesstraat 111, in Amsterdam. Hoewel hij een goede opleiding zal hebben gehad, leerde hij  in zijn jeugd geen Latijn
1535 Al vroeg verzet hij zich tegen het doden van ketters en ander misdadigers. Op de dichtbij gelegen Dam werden de (doods-)vonnissen uitgevoerd, b.v. die op 'Ketterse' Wederdopers, die in 1535 op de Dam naakt voor 'gelijkheid' hadden gedemonstreerd. Hij merkt in kritische zin op dat de overheid vaak geprezen wordt om de uitvoering van doodstraffen, terwijl vrome mensen die hun verstand gebruiken, deze daarom misprijzen
1539 Coornhert trouwt op 17-jarige leeftijd met de oudere Cornelia Symonsdochter (geb. 1510) ) en wordt daarom door zijn moeder onterfd
1541 Treedt in dienst van Reinout III van Brederode (Santpoort, 1492 - Brussel, 1556), die woont op Batenstein, Vianen. De zuster van Cornelia is de vriendin van Reinout. Het kasteel Batenstein heeft een goede bibliotheek; Coornhert heeft hier waarschijnlijk veel klassieke werken kunnen lezen. Hendrick Van Brederode (Brussel, 1531 - 1568), de 'Grote Geus', zal als geuzenvoorman een belangrijke rol gaan spelen in de opstand tegen de Spanjaarden

1543 - 1567

Coornhert verhuist (na ruzie) naar Haarlem, waar hij zich vestigt als graveur. Hij zal veel werk doen samen met Maarten van Heemskerck. De vroegere schilder van Heemskerck maakt nu allegorische prenten op basis van wat Coornhert aangeeft. Veel prenten zijn illustraties bij Coornherts ethische en godsdienstige ethische ideeën. In Carel van Manders 'Schilder-boeck' uit 1605 staat een verwijzing naar deze samenwerking
vanaf 1550 Coornhert doet juridisch werk en leert Latijn. Dit draagt aanzienlijk bij aan zijn stilistische kwaliteiten als schrijver en dichter. Het maakt hem juist ook gevoelig voor de eigen taal. Hij zal zich inzetten voor taalzuivering in de zin dat onnodige Latinismen worden vermeden. Was hij in het begin van zijn leven geen lid van een Rederijkerskamer, op latere leeftijd gaat hij behoren tot de Amsterdamse Rederijkers van d'Egelantier. Zijn boezemvriend de dichter Hendrick Laurentsz Spiegel (Amsterdam, 1549 - Alkmaar, 1612) zal meewerken aan 'Twe-spraak van de Nederlandse letterkunde' uit 1584, waarvoor Coornhert de 'Voorrede' schrijft. Coornhert maakt vertalingen, o.a. van Cicero's 'De officiis'. Publiceert een opvoedkundig ABC en tractaten tegen de protestantse leer van de voorbeschikking. Publiceert  'Van de pyn en de droefheyt, 1556'. Schrijft in 1550 zijn eerst toneelstuk 'Comedie vande Rijckeman' (uiteindelijk zal hij 10 toneelstukken schrijven)
1562 Benoemd tot stadssecretaris van Haarlem. Hij wordt voor Haarlem de onderhandelaar in woelige tijden (de aanloop naar de Opstand tegen Spanje) en ontmoet stadhouder Willem van Oranje (slot Dillenburg, 1533 - Delft, 1584), met wie hij goed overeenstemt in de ideeën over de regering in Brussel
1566 Beeldenstorm. Coornhert had een afkeer van het vernietigende beeldenstormen en van de dogmatische calvinisten. Hij brengt religieuze katholieke kunstschatten uit Haarlem in veiligheid. Wordt door Brussel veroordeeld verdacht vanwege zijn connecties met Van Brederode en gewantrouwd om zijn connecties met de Prins van Oranje, waarna hij in de Haagse Gevangenpoort wordt vastgezet (waaruit hij ontsnapt door de gelofte te breken naar de gevangenis terug te keren). Hij vlucht  naar Xanten, Duitsland nabij Keulen. 
1568 - 1576 In Xanten ontmoet hij verschillende andere ballingen. Hij onderhoudt contact met de Prins, voor wiens invasieplannen hij geld inzamelt. Hij gaat samenwerken met de later-beroemde graveur Hendrick Goltzius (Brüggen, 1558 - Haarlem, 1617), die in maniëristische stijl zal gaan werken.
1572 Hollandse en Zeeuwse steden in opstand. Coornhert is even terug: in dienst van de Prins als secretaris van de Staten van Holland. Hij onderzocht klachten over het wangedrag van geuzentroepen (die dienden onder Sonoy)
1576 Keert na een nederig verzoek aan Filip II terug naar Haarlem samen met Goltzius, wiens leermeester hij wordt. Wordt daar notaris. 8 november 1576 leek de Opstand gunstig te gaan verlopen na muiterij van de Spaanse troepen gevolgd door de pacificatie van Gent: de mogelijkheid van samenwerking van protestanten en katholieken leek zich aan te dienen. In 1578 vindt de 'Alteratie' ook in Amsterdam plaats, waarbij ook daar de gereformeerde kerk de officële kerk wordt. In 1579 schrijft hij in lijn met de ideeën van Willem van Oranje hier tegen 'Vanden aengheheven dwangh inder Conscientien binnen Hollandt'
1584 Toch duurt dit optimisme niet lang, de opstandelingen worden teruggedrongen. Hierdoor wonnen de calviinisten terrein als ruggegraat bij het volhouden van de strijd. In 1684 vindt de moord op Willem van Oranje plaats. In november sterft zijn vrouw Cornelia. Coornhert acht het beter elders te gaan wonen: het wordt het tolerante Gouda
1584-1590 Publiceert:
'Liedboek, 1582'
'Synodus of der Conscientien Vryheyt, 1582'
'Zeedekunst dat is Wel-levenskonste (Emden, 1585)',
'Boeventucht ofte middelen tot mindering van de schadelijke ledighgangers' (Harmen Muller, Amsterdam, 1587)'
'Van de predestinatie, verkiezinghe en verwerpinghe Godes ontwarringe (Gouda, 1589)'.
'Hertspiegel godlijker schrifturen, 1589
Justus Lipsius (Overijse, 1547 - Leuven, 1606; hoogleraar Leiden) had in Politica, 1589, het recht erkent van de overheid om terwille van de geloofseenheid andersgelovigen te vervolgen. Hiertegenin heeft Coornhert in 1590 een polemiek met Lipsius
1590 Gestorven in Gouda bij uitgever Jasper Tournay (Leuven, 1567 - Gouda 1635)
1603 Coornhert beïnvloedt met zijn werk over de predestinatie, de vrije wil en de erfzonde de Amsterdamse Jacobus Arminius (Oudewater, 1559 - Leiden, 1609). Deze wordt in 1603 leids hoogleraar, die in conflict komt met Franciscus Gomarus (Brugge, 1563 - Groningen, 1641). Dit zal in 1618 tot een godsdienstige splitsing leiden van contraremonstranten (Gomarus) en remonstranten (Arminius). In spotprenten krijgt Coornhert een plaatsje op de Arminiaanse Dreckwagen
1633 Publicatie van Coornherts totale werk: 'Wercken' bij de Vuyerige Colom aan het Damrak. Deze drukker behoort tot een drukkersconcern van Dirck Pietersz Pers (Emden, 1581 - Amsterdam, 1659), dat veel drukwerk doet voor de Rederijkers (b.v. Roemer Visscher)
1600 - 1700 Coornhert was  bevriend met 'Waterlander' Hans de Ries (Antwerpen, 1553 - 1636), die een 'Lietboeck, inhoudende Schriftuerlijcke Vermaenliederen' uitgaf en een boek over martelaren. Ook Galenus Abrahamsz de Haen (Amsterdam, 1622 - Zierikzee, 1607) ontleende veel aan Coornhert. De bekende 17e eeuwse jurist Adriaen Koerbagh had het werk van Coornhert in de kast
1702 P. Bayle (Carla-Bayle, 1647 - Rotterdam, 1706 ) neemt een lemma over Coornhert op in de tweede druk van zijn Dictionaire historique et critique, Rotterdam, 1697)



Goltzius-Reguliersgracht9




 Goltzius 'Adam en Eva; de ondeval'
De gravure van Coornherts vriend Goltzius, die van veel invloed was op de Haarlemse en later op de Hollandse schilders, toont Adam en Eva in de maniëristische stijl van die tijd. De invloed is zichtbaar van de Renaissance, waarin de mens en het menselijk lichaam centraler komen te staan. De classicistische invloed is af te leiden uit de manier waarop Eva staat: in een zwierige stand, de contra-posto. De menselijke verhoudingen zijn enigszins losgelaten: het lichaam is net iets langer dan natuurlijk is, door een lange hoge taille.

Andere schilderijen van de Haarlemmers uit die tijd tonen nog al eens vrolijkheid en vitaliteit in combinatie met een symbolistische 'vermaning' .

Enkele citaten van Coornhert


'De mens is niet ontvangen en geboren in zonde, maar in goedheid. Hij is niet voorbestemd tot eeuwige zaligheid of verdoemenis, maar hij kan, met Christus' genade, door eigen toedoen volmaakt worden, op aarde nog. Daarvoor is nodig dat hij zich oefent in het goede en met zijn vrije wil zijn leven voortdurend ten goede stuurt.'

'De vrije wil zal de beste beslissingen nemen als zij zich kan baseren op een waar en oprecht oordeel. Als het oordeel goed is, dan is de gehele mens goed'. Wanneer is dat het geval? Als het oordeel zich laat leiden over de ‘overste reden’ en de ‘ware wetenschap’.

 

Al wat geschapen is, streckt tot zyn behoudenisse. Tot behoudenisse van alle gheheel voordert de eendracht der deelen de gheheels. Dit gheheel is hier de menselycke nature, waar af elck mensch een deelken is. Als dan elck mensch doet zo hy ghaarne ghedaan ware, zo wordt niemand veronghelykt.’

'Proeft den gheesten, ghelooftse niet al,
Ghelooft my oock niet, zydy niet mal.'

Literatuur

D.V. Coornhert: Op zoek naar het hoogste goed (1590; uitgave H. Bonger, 1987)
H. Bonger: Leven en werken van Dirk Volckertsz Coornhert, Van Oorschot, Amsterdam, 1978
Dirck Volckertszoon Coornhert, dwars maar recht, red. H. Bonger, J. Hoogervorst, M. Mout, I. Schöffer,J. Woltjer; C. Berkvens-Stevelinck,W. Brgsma, M. Fresco, A. Fleurkens, A-J. Gelderblom, I. Veldman, A. Huussen, E. Haitsma Mulier, De Walburg Pers, 1989

zie ook: literatuur
bij 'a'damse spinozawandeling'