BOEKDRUKKER VAN HET VRIJE WOORD IN DE 16e EEUW: JASPER TOURNAY
In Spinoza's leven speelt de drukker van zijn werk, Jan Rieuwertsz, een belangrijke rol. Ook in de 16e eeuw waren er drukkers, die verboden werken drukten en werken van mensen die gevang waren gezet. En die hen, waar nodig, ook bescherming boden. Jasper Tournay (1560-1635) drukte in Gouda het werk van Coornhert. Deze 'lijfdrukker' (P. Abels) van Coornhert bood hem onderdak in de laatste dagen voor zijn overlijden. Tournay drukte op eigen risico ook CASTELLIO (1515-1563, Frans humanist, theoloog, pedagoog) (rechts), Sebastian Franck (1499-1543, Duitse vrijdenker, humanist, hervormer) en Coolhaes (1513-1563, voorloper van Arminius). Verder van socininianen en (anoniem) van DAVID JORIS (1501-1556) (links, schilderij van Jan van Scorel, 1495-1562). Cornelis Boogaart, vriend van Coornhert en Spieghel, bezorgde de werken van Coornhert bij Tournay. Abels (1992) beschouwt Tournay op godsdienstig vlak als een 'Coornhertist', 'iemand die de kerk liever in zichzelf zoekt'.
'Proeft den gheesten, ghelooftse niet al,
Ghelooft my oock niet, zydy niet mal.'
D.V. Coornhert
Net als later in Amsterdam het geval zal blijken te zijn, geeft het stadsbestuur van Gouda steun aan de werken. Na Coornhert's overlijden stuurt deze 10 exemplaren van Coornherts 'Proces van het ketterdoden' naar Prins Maurits als demonstratieve onderstreping van de Goudse politieke koers van diens 'vrijheid van geweten'.
Wereldbeschouwingen van vernieuwers als Bruno, Böhme, Vivès, Franck, Comenius en Hartlib vormen een grondslag van de vrijmetselarij (volgens R. Commers, Gent). De Rosekruisers-beweging, die teruggrijpt op Pythagoras, is verwant aan de vrijmetselarij en werd gevormd in 1407 door de duitser Rosenkreutz (1378-1484). De rol van hun uitgevers, zoals Tournay en Rieuwertsz, is nog maar weinig onderzocht. Zij moeten zeer goed van de inhoud van de door hem uigegeven boeken op de hoogte zijn geweest en onderhielden hierover internationaal contacten. In Rieuwertsz' uitgeverij aan de van Asseltsteeg kwamen vrije geesten bijeen.